Αυτόχθονες και ιθαγενείς...

Νίκος Σαραντάκος

Οι δυο λέξεις ήρθαν στην επικαιρότητα μαζί τις τελευταίες μέρες, όταν, μετά το άνοιγμα των σχολείων, διάφοροι γονείς αρνήθηκαν να κάνει αυτοτέστ το παιδί τους ή να φορέσει μάσκα στο σχολείο, επικαλούμενοι κάποιαν «ανάκληση πληρεξουσιότητας» και μιλώντας στο... όνομα των «Αυτοχθόνων ιθαγενών».

Μοιάζει κάπως περίεργη η παράταξη αυτών των δύο λέξεων, που συνήθως χρησιμοποιούνται ως συνώνυμες· πράγματι, στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής βρίσκουμε ότι ιθαγενής είναι αυτός που «κατάγεται από τη χώρα στην οποία και κατοικεί· γηγενής, αυτόχθονας, ντόπιος». Η χρήση τους σε παράταξη, «αυτόχθονες ιθαγενείς», υποβάλλει την ιδέα ότι θα μπορούσαν να υπάρχουν και ιθαγενείς που δεν είναι αυτόχθονες αλλά ετερόχθονες.

Αλλά αυτό είναι ίσως ο μικρότερος παραλογισμός σε αυτό το παράξενο κίνημα -θα είδατε, ας πούμε, ότι βάσει της σύμβασης της «Τοπικής Επιτροπής Συνδιαχειριστών Αυτόχθονων Ελλήνων Ιθαγενών» ο γονέας από τη Θέρμη της Θεσσαλονίκης θεώρησε ότι μπορεί να επιβάλει πρόστιμο 2.700.000 στη διευθύντρια του σχολείου του παιδιού του.

Όμως αυτά θα τα έχετε διαβάσει ήδη· εμείς εδώ δεν καλύπτουμε ειδησεογραφικά την επικαιρότητα αλλά λεξιλογούμε με τις λέξεις της επικαιρότητας· και δεν χωράει αμφιβολία πως οι δυο αυτές λέξεις, αυτόχθονες και ιθαγενείς, ακούστηκαν πολύ τις προηγούμενες μέρες.

Και οι δυο λέξεις είναι αρχαίες. Θα ξεκινήσουμε από την αρχαιότερη, που είναι ο ιθαγενής, αφού είναι ήδη ομηρική. Στο ξ της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας συζητάει με τον Εύμαιο και δεν του αποκαλύπτει την ταυτότητά του αλλά του λέει ότι είναι Κρητικός, γιος ενός άρχοντα και μιας σκλάβας, που όμως ο πατέρας του «αλλά με ίσον ιθαιγενέεσσιν ετίμα» ή, όπως το μεταφράζει σε 15σύλλαβο ο Ζήσιμος Σίδερης, «όμως σαν τ’ άλλα του παιδιά τα γνήσια μ’ αγαπούσε». Βλέπουμε ότι εδώ ο τύπος είναι ιθαιγενής και έχει τη σημασία «παιδί από νόμιμο γάμο».

Στον Ηρόδοτο η λέξη χρησιμοποιείται με τη σημασία «γηγενής», σε αντιδιαστολή με τους επήλυδες, ενώ ο λεξικογράφος Ησύχιος εξηγεί τον όρο «ιθαγενής» με τα: αυτόχθων, γνήσιος.

Το πρώτο συνθετικό της λέξης προβληματίζει τους ετυμολόγους. Το ιθα- παραπέμπει στο ένθα, δηλαδή «εδώ», άρα στη σημασία «αυτόχθονας», αλλά ο παράλληλος τύπος ιθαιγενής ίσως παραπέμπει στο επίθετο ιθαρός (αγνός, καθαρός) του ρήματος ιθαίνω.

Ο αυτόχθων πάλι είναι επίσης αρχαίος αν και η πρώτη του εμφάνιση είναι μερικούς αιώνες νεότερη, στον Ηρόδοτο και σε άλλους συγγραφείς του 5ου αιώνα. Λέει ο Ηρόδοτος για τους Καυνίους, ένα φύλο της Καρίας: «οἱ δὲ Καύνιοι αὐτόχθονες δοκέειν ἐμοί εἰσι, αὐτοὶ μέντοι ἐκ Κρήτης φασὶ εἶναι» -οι ίδιοι θεωρούν ότι κατάγονται από την Κρήτη, αλλά ο Ηρόδοτος τους θεωρεί αυτόχθονες. Η λέξη έχει φανερή ετυμολογία, από το αυτο + χθων, που σημαίνει γη.

Στην αρχαιότητα, Αιγινήτες, Αρκάδες και Αθηναίοι επαίρονταν ότι είναι αυτόχθονες. Η αυτοχθονία ήταν στοιχείο του εθνικού μύθου των πόλεων κρατών, αν και η ίδια η λέξη «αυτοχθονία» δεν υπάρχει στα αρχαία ελληνικά· επίσης, συχνά χρησιμοποιούσαν περιφράσεις, όπως «την γαρ χώραν οι αυτοί αιεί οικούντες» στον Επιτάφιο του Περικλή.

Η σύγχρονη βιολογία μάς διδάσκει βέβαια ότι όλοι καταγόμαστε από την Αφρική, οπότε το αίτημα της αυτοχθονίας είναι μύθος ή χίμαιρα -και δεν έχει και καμιά σημασία. Ωστόσο, στις πρώτες δεκαετίες του νεοελληνικού κράτους, η διάκριση ανάμεσα σε αυτόχθονες και ετερόχθονες αναδείχθηκε σε μεγάλο ζήτημα της δημόσιας ζωής. Οι ετερόχθονες, δηλαδή οι Έλληνες από τις περιοχές που βρίσκονταν ακόμα στην Οθωμανική αυτοκρατορία ή γενικά από τη διασπορά, όπως ήταν πολύ πιο μορφωμένοι από τους αυτόχθονες, τους γεννημένους στα απελευθερωμένα εδάφη, στελέχωσαν τον κρατικό μηχανισμό του νέου κράτους. 

Ξέσπασε τότε το κίνημα του αυτοχθονισμού, όπως το εξέφρασε ο βουλευτής Ρήγας Παλαμήδης: «Ημείς δεν στερούμε τους ετερόχθονας παρά την ενέργειαν της εξουσίας (…) Ας επιχειρήσωσι ιδιωτικά έργα, ας καλλιεργήσωσι γαίας, ας μετέλθωσι εμπόριον και βιομηχανίας, εις τα Υπουργήματα όμως δεν τους δεχόμεθα. Ας τραβηχτούν δι' ολίγα χρόνια να κανονίσωμεν ημείς μόνοι την υπηρεσίαν μας. Πρόκειται να ρίψωμεν βάλσαμον εις τας πληγάς μας και όχι τρεμεντίνα». Κι έτσι, οι ετερόχθονες αποκλείστηκαν από δημόσιες θέσεις, πανεπιστήμιο κτλ.

Στα νεότερα χρόνια, ο όρος «ιθαγενής» χρησιμοποιήθηκε για τους αυτόχθονες κατοίκους των αποικιών, της Αφρικής, της Αμερικής και της Αυστραλίας κυρίως, σε αντιδιαστολή προς τους αποίκους ή τους απογόνους των αποίκων. Η λέξη πήρε μειωτική χροιά, γι’ αυτό και τις τελευταίες δεκαετίες προτιμάμε την αναφορά σε «αυτόχθονες λαούς». Όπως είπαμε, αυτόχθονας και ιθαγενής είναι πρακτικώς συνώνυμοι όροι.

Τις τελευταίες δεκαετίες επανεμφανίστηκε στις ΗΠΑ το κίνημα του nativism, ιδιαίτερα στα χρόνια του Τραμπ. Τον όρο τον μεταφέραμε στα ελληνικά ως νατιβισμός, αποφεύγοντας το αυτοχθονισμός, που είχε χρησιμοποιηθεί στη διαμάχη του 19ου αιώνα. Πάντως, οι τραμπικοί νατιβιστές των ΗΠΑ έχουν παρόμοια αιτήματα με τους δικούς μας «αυτόχθονες ιθαγενείς Έλληνες», τόσο για τους μετανάστες όσο και για τα εμβόλια και για μια σειρά άλλα θέματα.

Είναι λοιπόν οι αυτόχθονες ιθαγενείς ένα ακροδεξιό ανορθολογικό κίνημα, που θυμίζει από τη μια τις ασυναρτησίες των οπαδών του Αρτέμη Σώρρα και από την άλλη τον ξενοφοβικό και εθνικιστικό ακτιβισμό εκείνων που τα προηγούμενα χρόνια διαμαρτύρονταν έξω από τα σχολεία όπου θα έκαναν μάθημα τα προσφυγόπουλα ή ντύνονταν χλαμύδες και περικεφαλαίες ως μακεδονομάχοι στα συλλαλητήρια του 2018.

Και βέβαια τα ιδιωτικά κανάλια, προβάλλουν αφειδώς τους «αυτόχθονες», όπως άλλωστε πρόβαλλαν και τους διαμαρτυρόμενους για τους πρόσφυγες ή τους… μακονομάχους παλιότερα, επειδή είναι «γραφικοί» και προσφέρουν τηλεθέαση. Και τους παρουσιάζουν σε αντιπαράθεση με εμπειρογνώμονες, περίπου σε ισότιμη βάση, δημιουργώντας στον τηλεθεατή την εντύπωση ότι γίνεται προβολή δυο απόψεων που είναι και οι δυο έγκυρες και αξιοπρόσεκτες και ότι, στην καλύτερη περίπτωση, η «αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση».

Τις προάλλες, είδαμε στον Άλφα τον «τσολιά του Πύργου» (Α. Μαγκότσος λέγεται) να αραδιάζει φληναφήματα επί πολλή ώρα ανενόχλητος. Και μόνο στο τέλος, όταν ο τσολιάς καμαρώνοντας είπε «Μια ζωή Νέα Δημοκρατία ψηφίζουμε, όλη μου η οικογένεια. Ψηφίσαμε Μητσοτάκη για να φύγει ο Τσίπρας, που έκανε τας (sic) Πρέσπες», μόνο τότε έσπευσε έντρομος ο δημοσιογράφος να τον διακόψει λέγοντας «Μην μπλέκουμε τώρα τα πολιτικά», διότι βέβαια ο τσολιάς με την ομολογία του αυτή κατέρριψε τον μύθο που επί μέρες προσπαθούσαν να πλασάρουν πολλοί φιλοκυβερνητικοί σχολιαστές, δηλαδή να χρεώσουν τους «αντιεμβολιαστές» στην Αριστερά.

Όσο για τον γονέα της Θεσσαλονίκης, που μοίραζε αριστερά-δεξιά πρόστιμα και δεν αναγνώριζε τη δικαστική εξουσία, τελικά προσήλθε κανονικότατα στο δικαστήριο και πλήρωσε ευπειθώς τα 300 ευρώ που του καταλογίστηκαν -κι αυτό δείχνει ποια είναι η ενδεδειγμένη αντιμετώπιση στον παραλογισμό των Αυτοχθόνων Ιθαγενών...

2020mag.gr